Ιστορία Ε΄ - Ενότητα 30β - Τα ελληνικά κράτη μετά την Άλωση της Πόλης

Χάρτης της ελληνικής και της μικρασιατικής χερσονήσου μετά το 1204

Η Αυτοκρατορίας της Νίκαιας

Ίδρυση: Ιδρυτής του κράτους της Νίκαιας υπήρξε ο Θεόδωρος Λάσκαρης, που έφερε τον τίτλο του δεσπότη. Ο Θεόδωρος έφυγε από την πρωτεύουσα και κατέληξε με την οικογένειά του και λίγους οπαδούς στη Βιθυνία. Εκεί κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του τη Νίκαια και έπειτα από μακρούς αγώνες με τους τοπικούς ηγεμόνες σταθεροποίησε το κράτος του στη δυτική Μικρά Ασία. Σημαντική υπηρεσία στα πρώτα βήματα του κράτους της Νίκαιας πρόσφεραν οι Βούλγαροι: ένας βυζαντινοβουλγαρικός συνασπισμός υπό τον τσάρο Καλογιάννη συνέτριψε τους Σταυροφόρους στην Αδριανούπολη τον Απρίλιο του 1205. Πολλοί επιφανείς σταυροφόροι έπεσαν στο πεδίο της μάχης, ενώ ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος αιχμαλωτίστηκε και από τότε χάθηκαν τα ίχνη του. Έτσι, οι Λατίνοι αναγκάστηκαν να εκκενώσουν τη βορειοδυτική Μικρά Ασία. Ταυτόχρονα, οι Βυζαντινοί πλέμησαν και τους Τούρκους. Η αποφασιστική αναμέτρηση έλαβε χώρα στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου το 1211 και οδήγησε σε μονομαχία των δύο βασιλιάδων στην οποία ηττήθηκε και έχασε τη ζωή του ο σουλτάνος.

Ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης: Η ανάκτηση της πρωτεύουσας αποδείχτηκε στην πράξη πολύ ευκολότερη υπόθεση απ’ ό,τι οι αυτοκράτορες της Νίκαιας υπολόγιζαν. Τον Ιούλιο του 1261 ο Αλέξιος Στρατηγόπουλος, επικεφαλής μικρής δύναμης 800 ιππέων, πέρασε έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης καθ’ οδόν προς τα βουλγαρικά σύνορα. Συνέβη τότε τα τείχη της πόλης να βρεθούν αφύλακτα. Ο Στρατηγόπουλος μπήκε στη βασιλεύουσα και την κατέλαβε στις 25 Ιουλίου 1261. Στις 15 Αυγούστου 1261 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος εισήλθε από τη Χρυσή Πύλη στη βασιλεύουσα επικεφαλής του στρατού, του κλήρου, της άρχουσας τάξης και πλήθους λαού. Ο Δικέφαλος Αετός κυμάτισε ξανά στα τείχη της πρωτεύουσας.

 Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας

Ίδρυση: Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ιδρύθηκε το 1204 από τους Κομνηνούς Αλέξιο και Δαβίδ, όταν οι Φράγκοι της Δ' Σταυροφορίας κατέλυσαν το Βυζαντινό κράτος. Το Ποντιακό κράτος, αν και έζησε 257 χρόνια χωριστά από τα άλλα ελληνικά κρατίδια, αναδείχθηκε σ' ένα προπύργιο του ελληνισμού και διατηρήθηκε ως το 1461, δηλαδή 8 χρόνια μετά την άλωση της Πόλης.
Σημασία: Η υπηρεσία που πρόσφερε στους Έλληνες κατοίκους του τόπου και γενικότερα στον ελληνισμό στάθηκε τεράστια. Όχι μόνο διατήρησε τον ελληνικό πολιτισμό του, αλλά τον ανέπτυξε και τον στέριωσε, ώστε ν' αντέξει στην επόμενη δοκιμασία του κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Στο ποντιακό αυτό κράτος άνθισαν οι τέχνες και οι επιστήμες. Αξιόλογη είναι η αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε στις διάφορες πόλεις και ιδιαίτερα στην Τραπεζούντα, με το χτίσιμο πολλών φρουρίων, εκκλησιών, δημοσίων κτιρίων και ανακτόρων. Στην εποχή των Μεγάλων Κομνηνών χτίστηκαν στον Πόντο 3000 χριστιανικές εκκλησίες περίπου. Τα μοναστήρια του Πόντου εξάλλου τον 13ο και 14ο αιώνα ήταν σχολεία σοφίας. Εκεί καλλιεργούνταν τα μαθηματικά και η αστρονομία, γιατί η εκκλησία θεωρούσε τις επιστήμες αυτές, πριν ακόμη από την αναγέννηση στη Δύση, βοηθητικές στη θεολογία και τη φιλοσοφία.

Το Δεσποτάτο της Ηπείρου

Το 1205 ο Μιχαήλ Α΄ Δούκας Άγγελος ιδρύει το Δεσποτάτο της Ηπείρου με πρωτεύουσα την Άρτα και με υπηκόους Έλληνες, Σλάβους, Αλβανούς και άλλους. Τον Μιχαήλ διαδέχεται ο ετεροθαλής αδερφός του Θεόδωρος Δούκας, ο οποίος κατέλαβε το 1224 τη Θεσσαλονίκη. Όταν επιχείρησε όμως να εισβάλλει σε βουλγαρικό έδαφος συνελήφθη από τον τσάρο Ιωάννη Ασάν. Ακολουθεί υποταγή στους Βουλγάρους το 1230 και το 1236 επανιδρύεται το Δεσποτάτο της Ηπείρου από τον Μιχαήλ Άγγελο τον Β', που ήταν ανιψιός του Θεόδωρου. Το Δεσποτάτο μετά την επανίδρυση του επιζεί 100 χρόνια. Κατά την διάρκεια του 13ου και 14ου αιώνα οι δεσπότες κυριάρχησαν στην Ήπειρο, τη Δυτική Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Το Δεσποτάτο διαλύθηκε από τον Αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ' Παλαιολόγο και η Ήπειρος πέρασε ξανά το 1337 στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Το Δεσποτάτο του Μυστρά

Ο Μυστράς ήταν ένα κάστρο που κατασκευάστηκε το 1249 από τον Φράγκο ηγεμόνα της Αχαΐας, Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο, σε μια κορυφή του βουνού Ταΰγετος. Το 1259, ο Γουλιέλμος και οι σύμμαχοί του (ο βασιλιάς της Σικελίας και ο δεσπότης της Ηπείρου) πολέμησαν στη μάχη της Πελαγονίας την Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Στη μάχη αυτή ο Γουλιέλμος έχασε και αναγκάστηκε να παραδώσει στους Βυζαντινούς όλη σχεδόν τη χερσόνησο της Λακωνίας. Μετά από μακροχρόνιους πολέμους, το 1349 ιδρύθηκε το Δεσποτάτο του Μυστρά που κυβερνήθηκε από τις οικογένειες των Παλαιολόγων και των Καντακουζηνών. Στην καστροπολιτεία του Μυστρά στέφθηκε ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Η πνευματική ζωή του Δεσποτάτου ήταν πολύ αξιόλογη. Οι σοφοί μελετούσαν του αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, φιλοσοφία και γεωγραφία. Σπουδαιότερη μορφή που έζησε στο Μυστρά ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων.